Türkiye-Mısır ilişkilerinde kopan uçlar yeniden düğümleniyor. İki ipi birbirine bağlarken doğru atılan düğüm hem taşıyanı, hem taşıdığı şeyi yormaz, sağlam olur ve sadece istenildiğinde çözülür.

GİRİŞ

Filistin’in kaderi Mısır’dan bağımsız düşünülemeyecek kadar birbirilerine bağlı ve 1952 yılından bu yana bu bağ birçok krizde, Gazze’ye ulaşan her türlü yardımda kendisini hatırlatmaktadır. Mısır cumhurbaşkanlarından Cemal Abdünnasır, Enver Sedat ve Muhammed Mursi farklı saiklerle, farklı hedeflerle İsrail’in Filistin politikalarına ve bölgesel işgaline karşı diplomatik yollarla ve güç kullanmak suretiyle etkili çözümler üretmişlerdir. Köklü devlet geleneği, İslâm ilim dünyasına yaptığı entelektüel katkılar, bir dönem Arap milliyetçilik fikirlerinin merkezi olması, son asırda İsrail ile gerçekleşen savaşlardaki lider konumu ve sınırdaş olmaları, Mısır’ın vereceğini kararların Filistin üzerindeki etkilerini belirleyen unsurlardır. Sözün özünü söylemek gerekirse Arap dünyasında ‘ne diyeceği’ en merak edilen devletlerin başında gelmektedir. Ancak özellikle belirtmek gerekir ki Mısır son savaşını ve İsrail’e karşı en ciddi hamlesini 50 sene önce gerçekleştirmiştir.

Son cumhurbaşkanı Abdulfettah el-Sisi döneminde Gazze politikası genellikle İhvan-ı Muslimin üzerinden şekillenmiş ve özellikle Hamas’ın karşısında bir cephe alınmıştır. Bu durum doğal olarak Gazze halkının yaşamını daha da zorlaştıran birtakım sorunları da beraberinde getirmiştir. Türkiye ile ilişkiler İhvan üzerinden kopma noktasına gelmişti ve bir süredir mevcut durumun doğası gereği diplomatik koridorlar yerine istihbarat koridorlarındaki görüşmelerle, kopan bağlar tekrar onarılmaya çalışılıyor. Son yıllarda yeniden tesis edilmeye çalışılan diplomatik ilişki, 7 Ekim’den bu yana yaşanan İsrail vahşetinin durdurulamaz hale gelmesi üzerine hızlı bir şekilde onarıldı.

İsrail’in Gazze’de ulaşmayı planladığı hedeflerin konusu olan; Refah Sınırı, Gazze Tünelleri ve Gazzelilere uygulanan zorunlu göç konusunda Mısır önemli bir konumda durmaktadır. Mısır’ın bu üç konuda alacağı aksiyonlar savaş sonrası bölgenin alacağı şekil etkileyecektir.

Şubat ayında Türk-Mısır ilişkilerinde Yüksek Düzeyli İşbirliği Konseyi (devlet başkanları düzeyinde ilişki) kurularak ilişkileri onarma süreci devam etmişti. Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı Hakan Fidan, 4-5 Ağustos tarihlerinde Mısır’a diplomatik ziyaret gerçekleştirmiş, ilişkilerde beklenen iyileşme adına bağlantılar tesis etmiş, İsrail’in durdurulması, Somali ve Libya konularında Mısır ile müşterek neler yapılabileceğini görüşmüştür.

Mısır ile Türkiye’nin Doğu Akdeniz’de, Kuzey Afrika’da rekabet düzeyinde zıt politikalarına rağmen son ziyaret, bu bölgelerdeki gerilimleri düşürme açısından -2022 yılına kıyasla- şaşırtıcı düzeyde iyi sonuçlar ortaya çıkardı. Mısır ve Türkiye’nin Filistin konusunda birlikte alacakları ortak siyasî pozisyon bölgedeki İsrail’in ABD destekli üstünlüğünü dizginlemesi beklenmektedir.

DIŞİŞLERİ BAKANI HAKAN FİDAN’IN MISIR ZİYARETİ

Mısır’ın bölgedeki konumunu, nasıl algılandığını, alacağı kararların etkisini, askerî vesayetin gücünü, ülke içerisinde yaşanan ekonomik krizi anlamak Gazze konusundaki politikasının anlaşılması için yardımcı olabilir. Mısır, Gazze-İsrail Savaşı sürecinde Gazzelilerin Sina'ya yerleştirilmesi planlarına karşı çıkarak bu hamleye destek olmamıştır. Bu adım savaşı ve katliamın derinleşmesi için İsrail’in bir bahanesi olsa da İsrail’in amacı Gazzelileri Sina’ya göndermektir. Mısır yardımlar için Refah sınırının Mısır tarafını açık tutmuş ancak resmî düzeyde tepki ve uluslararası alanda diplomatik adımları yetersiz bulunmaktadır. Mısır’ın mevcut yönetiminin ideolojisine bakıldığında, ekonomik, askerî endüstrisinin büyük oranda dışa bağımlı olduğu bir durumda diplomasi haricinde neler yapabileceği tartışılabilir. Mısır'ın ekonomik göstergelerinin kötü seviyede olması, askerî vesayetin gücü ve Mısır'ın şu anki liderliğinin geçmiş liderlere nazaran etkisiz kalması Gazze'deki soykırıma menfî etki ettiği açıktır. Çeşitli uluslararası toplantılarda iki devletli çözümü dillendirmesi ve İsrail'in Mescid-i Aksa provokasyonlarına dışişleri nezdinde tepkiler yayınlaması da bölgenin selameti açısından olumlu gelişmelerdir (Daily News Egypt, 2024). Bu ay içerisinde Katar'da yapılacak ateşkes toplantılarına arabulucu olarak katılacaktır.

Türkiye-Mısır ilişkilerinin yeniden ihdas edilmesi, bu ilişkinin yokluğunda Mısır’ın Ege ve Akdeniz’de Güney Kıbrıs Rum Kesimi ve Yunanistan ile kurduğu güvenlik eksenli el ele tutuşmaları düşünüldüğünde, yeniden temas kurmak Türkiye’nin etkinliği açısından çok değerlidir. Şubat ayında cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın Mısır’a yaptığı ziyarette ticaret, enerji ve güvenlik konuları görüşülmüş, hatta Mısır tarafına insansız hava aracı tedariği gündeme gelmiştir (Kayaoğlu, 2024). Afrika’da Libya, Sudan’da, Doğu Akdeniz’de iki ülkenin rekabeti devam ederken, Mısır Doğu Akdeniz’de Batı ittifakının Doğu’daki kalesi Yunanistan ile yeni iş birlikleri kurarken gerçekleşen bu ziyaret iki ülke açısından da çok önemlidir (Yaşar, 2024).     

Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri’nin bu kritik dönemde yaptığı Mısır ziyaretinde gerçekleştirilen temasları, söylemleri ve bunların muhtemel etkilerinin analizini yapmaya çalıştık.

Dışişleri Bakanı Hakan Fidan’ın 4-5 Ağustos 2024’te gerçekleştirdiği ziyarette kurduğu temaslar:

• El Ariş şehrinde Kuzey Sina Valisi Tümgeneral Halid Megaver'le diplomatik temas.

• Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD) ve Türk Kızılayı çalışanlarıyla bir araya gelinmesi.

• Mısır Kızılayı Lojistik Merkezi'nin ziyaret edilmesi.

• El-Alameyn'de Arap Birliği Genel Sekreteri Ahmed Ebu Gayt ile temas.

• Mısır Cumhurbaşkanı Abdulfettah el-Sisi ile diplomatik temas.

• Kahire'de Mısırlı mevkidaşı Bedir Abdelatty ile toplantı.

Bakan Hakan Fidan ve Arap Birliği Genel Sekreteri Ahmed Ebu Gayt, Fotoğraf: TC Dışişleri Bakanlığı

Türk heyetinin Mısır cumhurbaşkanı Abdulfettah el-Sisi’yi ziyareti, Fotoğraf: TC Dışişleri Bakanlığı

Bakan Hakan Fidan ve Mısırlı mevkidaşı Bedir Abdelatty, Fotoğraf: TC Dışişleri Bakanlığı

Bakan Fidan, Kuzey Sina Valisi Tümgeneral Halid Megaver'le, Fotoğraf: TC Dışişleri Bakanlığı

Dışişleri Bakanı Hakan Fidan El Ariş kentinde Türk Kızılayı’nın kent limanındaki lojistik merkezini ziyaret etti. Söz konusu liman Gazze’ye en yakın deniz bağlantı noktasıdır. Yardımlar önce liman deposuna daha sonra da Gazze’de UNRWA’ya teslim edilmektedir. Burada bölge Valisi Tümgeneral Halid Megaver ile de görüşme sağlamıştır. Bir diğer önemli görüşme Arap Birliği Genel Sekreteri Ahmed Ebu Gayt ile yapılan görüşmedir. Arap Ligi’nin ofisinden yapılan açıklamaya göre derinlemesine görüşme yapılmış ve Filistin’deki durum, Arap devletleri ile Türkiye ilişkilerinin siyasi, ekonomik ve diğer alanlarda geliştirilmesi ele alınmıştır (League Of Arab States, 2024).

Hakan Fidan, ziyaretinde Mısır ve dünya kamuoyuna psikolojik olarak etki edecek düzeyde diplomatik açıdan çok sert söylemlerde bulundu. Uluslararası sistemi, İsrail'in savaş suçlusu olduğunu ve yargılanması gerektiğini belirterek ABD'yi de sert bir dille eleştirdi. Bu söylemler, 1952'den beri İsrail'in geleneksel düşmanı olan bir ülkede, Mısır entelektüelleri ve Arap sokağında şüphesiz umut verici etkiler bırakmıştır. Bölgenin en etkili ülkelerinden olan bu iki ülkenin tam iş birliği olursa İsrail'in Gazze planlarının imkânsızlığı daha iyi anlaşılır. İki ülke yönetimleri arasındaki İhvan'dan kaynaklanan görüş ayrılığı, Mısır’ın ülke içindeki geleneksel baskıcı rejiminden duyulan rahatsızlık şimdilik göz ardı edilerek en büyük sorun olan Gazze Savaşı'na odaklanılması, müslüman coğrafyada az da olsa fikir ve eylem birliğinin temellerini atma girişimi olarak değerlidir. Görüşmelerde ‘bölgesel sahiplenme’ olarak ifade edilen idea, İsrail ve ABD için Orta Doğu’da şüphesiz istenmeyen bir durumdur. Bu tür uluslararası ilişkiler, müslümanların bir organizasyon etrafında birleşmesi gibi yüksek düzeyli bir fikrin gerçekleşeceği umuduna dönüşmemesi daha gerçekçi olacaktır, yine de Orta Doğu’da asgari müşterekte buluşmak dahi önemli bir gelişmedir.

Mısır ile Türkiye ilişkileri arasında neredeyse tamamen kopan uçların adeta camadan düğümüyle bağlanması çok önemlidir. Camadan düğümünün özelliği iki yönlü olarak çok sağlam, eşit ve adil şekilde bir bağ kurabilmesidir. Sonuçta camadanın tek bir çözüm metodu vardır ve ABD, İsrail başta olmak üzere Avrupa Birliği’nin doğu kalesi olan Yunanistan da bu metodu bilmektedir.

Savaşın bitmesi için İsrail’e karşı askerî bir müdahale veya askerî bir çevrelemenin gerçekleşme imkânı henüz bulunmuyor. Bu noktada Mısır’ın, İsrail’in Gazzelileri göç ettirme planına set çekmesi, diplomatik yollarla ateşkes üzerinde yoğunlaşması, yardım geçişlerini organize etmesi keskin tavırlar koyamasa dahi önemli sonuçlar doğuruyor. Türkiye Mısır’la Gazze konusunda bu noktalarda iş birliği ortaya koymaktadır. Müslüman ülkeleri düşündüğümüzde Türkiye, Mısır ve İran Gazze konusunda olumlu ya da olumsuz karar alabilen son ülkelerdir.

Ziyarette verilen en net mesajlardan birisi de ‘bölgenin daha fazla İsrail provokasyonunu kaldıracak durumda olmaması’ uyarısıdır (TC Dışişleri, 2024).

GAZZE’NİN CAN DAMARI: REFAH SINIRI

Dışişleri Bakanı Fidan’ın Mısır’daki bir diğer durağı Gazze ile Mısır arasındaki Refah Sınır Kapısı oldu. Savaşın başından bu yana Türkiye tarafından ilk defa Gazze’ye birkaç adım kadar yaklaşılmış oldu. Bu anlamda verilen mesaj stratejik açıdan önemlidir. Refah Sınır Kapısı net bir ifade ile tanımlanacak olursa, Gazze’nin nefes borusudur.

Savaştan önce de ve mevcut durumda insanî, ekonomik ve temel ihtiyaçlar Refah’tan Gazze’ye ulaşmaktadır. Sisi yönetiminin Gazze ile bağlantıyı sağlayan tünelleri işlevsiz hale getirmesi (ne kadarının kapatıldığını henüz bilmiyoruz) Refah’ı Gazze için stratejik bir mekân haline getirdi. Kapının Gazze bölgesini savaştan önce Hamas yönetmekte iken mevcut durumda İsrail Mayıs ayında Refah kentine düzenlediği askerî harekat ile geçişleri durdurmuştur. İsrail’in ateşkes durumunda Refah’ı terk etmesi ve yeni durumda kapının kontrolü tartışmaların odağındaki durumdur. İsrail, Hamas’ın tekrar kontrolü ele alması endişesinin yanında kontrolü Batı Şeria merkezli Filistin Yönetimine de bırakmayı reddetmektedir. Mısır ile ABD arasındaki istişarelerde hiçbir yapıyla bağlantısı olmayan, İsrail’e özgü güvenlik onayından geçen 300 Gazzelinin kapıyı yönetmesi fikri de ortaya konulmuştur (Telci, ANALİZ- Refah Sınır Kapısı'nı kim yönetecek?, 2024).

Refah Sınır Kapısı’nın Filistin’e ait tarafı, Fotoğraf: Independent Arabia, Meryem Ebu Dakka

Mısır yönetimi İsrail’in Refah’taki ısrarcı ve tavizsiz kontrolüne karşı çıkarak bunu Gazze üzerinde baskı aracı olarak kullandığını belirtmiştir (Telci, ANALİZ- Refah Sınır Kapısı'nı kim yönetecek?, 2024). Hakan Fidan’ın Mısır’da yaptığı açıklamalara göre sınır trafiğe kapalı olup, yardımlar, günde 25 kamyonun geçebildiği Kerem Şalom sınır kapısına yönlendirilmektedir (Tekin, 2024). Refah Sınırı’ndaki İsrail varlığı uluslararası kamuoyunda tepkiye yol açarken, kapının kontrolünün hangi oluşuma devredileceği konusunda Netanyahu Hükümeti’nin seçeneklerinin az olduğunu gösteriyor. İsrail’in önerisine göre Avrupa Birliği gözetiminde, Filistin Yönetimi’nin kontrol ettiği, İsrail’in kameralar ile kontrol sağladığı bir sistem Refah’a uygulanabilir (Şarku'l Avsat, 2024). AB’nin Filistin sözcüsü Şadi Osman bu planın İsrail, Mısır ve AB tarafından onaylanması halinde hayata geçirilebileceğini belirtmiştir (Şarku'l Avsat, 2024). 

Bölgedeki savaşın sona ermesi ve belirsizlik durumunun ortadan kalkması için Mısır’ın alacağı kararlar yeni duruma geçişe doğrudan etki edecektir. İsrail savaşın ilk aylarından bu yana dillendirdiği Gazzelileri Sina Yarımdası’na göç ettirme yani Gazze’yi boşaltma planı Mısır için en önemli güvenlik sorunlarından birisidir. Gazze boşaltıldıktan sonra Mısır ile İsrail’in Refah’ta komşu olma ihtimali ortaya çıkacaktır. Bu sürgün Mısır için millî güvenlik sorunu oluşturacaktır (Al-Atawneh, 2023). Bu senaryoda Filistin meselesi artık Mısır’ın da gündemi olurken, İsrail’in Refah kentindeki kontrolü ile güvenlik kaygıları yaşamaya başlayacaktır. Türkiye’nin Mısır’dan beklentisi mevcut duruşunu korumasıdır.

Dışişleri Bakanı Hakan Fidan, Mısır ile Gazze arasındaki Refah sınır kapısını ziyaret etti, Fotoğraf: Reuters

MISIR İLE ORTAK NOKTALAR: GAZZE, DOĞU AKDENİZ, SUDAN, SOMALİ, LİBYA

Orta Doğu coğrafyasının etki bakımından en önemli ülkelerinden olan Türkiye ve Mısır’ın Libya, Sudan, Somali, Gazze konularında fikir birliği içinde olması ve bunu pratiğe yansıtmaları çok değerli adımlardır. Ankara-Kahire arasında, Libya’daki bölünmüşlüğü ortadan kaldırmak için seçim sisteminin oluşturularak devlet kurumlarının birleştirilme kararı alınmıştır (TC Dışişleri, 2024). Libya’daki Tobruk merkezli Kalkınma ve Yeniden Yapılanma Fonu, Derne’deki sel felaketi sonucunda yeniden inşa faaliyetlerinde Türk ve Mısırlı şirketlerin yer alacağını duyurmuştur (Telci, Dışişleri Bakanı Fidan'ın Mısır ziyareti ve bölgesel dinamikler, 2024).

Mısır ile gelinen nokta şu an bakıldığında heyecan vermeyebilir ancak 1,5 sene önce Mısır’ın o dönemki Dışişleri Bakanı Semih Şükri ‘Türkiye ile Mısır arasındaki normalleşmenin önündeki en büyük engelin, Türkiye’nin Libya’daki askeri varlığı olduğunu’ belirtmesi hatırlandığında bu ilişkinin kurulmasında kat edilen mesafe ve değeri daha iyi anlaşılacaktır (Yaşar, 2024). Bu normalleşme, Batı Bloğu, özelde Yunanistan ve İsrail tarafından dikkatle takip edileceğine kuşku yoktur. Mısır’ın Doğu Akdeniz’de Batı Bloğu ile kurduğu ilişkiler ortak askeri tatbikatlar yapacak kadar ilerledi, bu yüzden her diyalog ve iki ülke için de birçok dengeyi gözetme niteliği taşımaktadır.

Türkiye son dönemde Libya’daki bütünlüğü sağlamak amacıyla Hafter tarafıyla angajmanı artırmış ve bu ziyarette de Mısır ile Türkiye’nin bu konuda aynı ekrana baktığı görülmektedir. Benzer fikir birliği Somali’nin toprak bütünlüğünün sağlanması ve Sudan’daki çatışmaların sona ermesi üzerine de tesis edilmiştir. Diplomatik toplantılarda alınan samimi kararların icraata koyulması tarafların o konuda birbirlerine açmadıkları bagajlarının olmamasından ve iş birliğini bozacak dış müdahalelerin olmamasından geçmektedir. Mısır ile henüz başlayan ilişkilerin bir sonraki durağı muhtemelen Ankara olacak ve cumhurbaşkanı Abdulfettah el-Sisi Türkiye’ye gelecektir.

Türkiye-Mısır Arasındaki İlişkilerde Belirleyici Konular

• Gazze özelinde İsrail’in politikalarına karşı alınacak kararların istişare edilmesi

• İhvan-ı Muslimin’e bakış açısı konusundaki derin ihtilaf

• İki ülkenin Sudan’daki çatışmaya olan ortak yaklaşımları

• Mısır ve Etiyopya’yı karşı karşıya getiren Rönesans Barajı’nın Türkiye Afrika politikaları kapsamında çözüme ulaştırılma çabaları

• Somali’nin toprak bütünlüğünün sağlanması

• Libya’daki bölünmenin giderilerek tek bir devlet sisteminin ihdas edilmesi

• Doğu Akdeniz’de Mısır-Yunanistan-GKRY ilişkileri

• Karşılıklı ticaret, enerji, turizm iş birlikleri

• Türkiye’nin kendi ürettiği İHA’lar (İnsansız Hava Aracı) ile Mısır’ın İHA ihtiyacını karşılaması yönündeki adımlar

SONUÇ

Geriye doğru bakıldığında Türkiye-Mısır ilişkileri kopma noktasına gelmeseydi, bugünkü gibi hassas, dikkatli bir şekilde kurulan ilişki ve alınan ortak kararlar alınabilir miydi? Bu düşünülmesi gereken bir durum. Bir gün mutlaka birlikte hareket edeceğini bilerek birbirinden mecburen uzaklaşan iki kişinin daha özenli bir ortaklık kurması gibi bir durum görünmekte.

Tekrar etmekte fayda vardır; Mısır ve Türkiye ‘ötekiyle diyalog kurabilme’ becerisi açısından bugün bölgenin en etkin müslüman ülkeleridir. İsrail Gazze’yi boşaltamıyor ise, Refah’ın kontrolü konusunda özgür karar alamıyor ise, yardımları istemeyerek de olsa kabul ediyor ise, bölgede algı olarak Türkiye’nin söylemlerinin etkisini önleyemiyor ise, kendi müttefiklerini Mısır ve Türkiye’den vazgeçiremiyor ise bu şüphesiz bu iki ülkenin etkinliğini göstermektedir. Mısır elbette daha etkin, Nasır, Mursî karakterinde daha güçlü bir liderlik sergileyebilir miydi? Bu tartışılabilir. Yine de gelinen nokta Gazze’deki ateşin sönmesi ve Afrika’daki toparlanma için, havaya atılıp düşerken şemsiyede kalan taşlar gibi önemli kazanımlardır.

Kaynakça

Al-Atawneh, A. (2023, 10 18). عواقب نجاح إسرائيل في حربها على غزة. 08 12, 2024 tarihinde https://www.aljazeera.net: https://www.aljazeera.net/opinions/2023/10/18/%D8%B9%D9%88%D8%A7%D9%82%D8%A8-%D9%86%D8%AC%D8%A7%D8%AD-%D8%A5%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%A6%D9%8A%D9%84-%D9%81%D9%8A-%D8%AD%D8%B1%D8%A8%D9%87%D8%A7-%D8%B9%D9%84%D9%89-%D8%BA%D8%B2%D8%A9 adresinden alındı

Daily News Egypt. (2024, 08 13). Egypt condemns Israeli Minister’s intrusion into Al-Aqsa Mosque. 08 14, 2024 tarihinde https://www.dailynewsegypt.com: https://www.dailynewsegypt.com/2024/08/13/egypt-condemns-israeli-ministers-intrusion-into-al-aqsa-mosque/ adresinden alındı

Demirtaş, T. (2024, 07 07). Etiyopya-Somali Görüşmeleri: Türkiye'nin Diplomatik Rolü ve Bölgesel İstikrar. 08 13, 2024 tarihinde https://www.setav.org/: https://www.setav.org/odak/etiyopya-somali-gorusmeleri-turkiyenin-diplomatik-rolu-ve-bolgesel-istikrar adresinden alındı

Kayaoğlu, B. (2024, 02 10). From East Med to Ethiopia, can Turkey's Erdogan, Egypt's Sisi form regional axis? 08 10, 2024 tarihinde https://www.al-monitor.com: https://www.al-monitor.com/originals/2024/02/east-med-ethiopia-can-turkeys-erdogan-egypts-sisi-form-regional-axis adresinden alındı

Kökçam, S. (2019, 11 05). Bir baraj iki ülke: Mısır ile Etiyopya arasında su savaşı tehlikesi. 08 14, 2024 tarihinde https://www.trthaber.com: https://www.trthaber.com/haber/dunya/bir-baraj-iki-ulke-misir-ile-etiyopya-arasinda-su-savasi-tehlikesi-438843.html adresinden alındı

League Of Arab States. (2024, 08 04). Aboul Gheit, Turkey Foreign Minister discuss grave regional developments, Israeli aggression on Gaza. 08 11, 2024 tarihinde http://www.leagueofarabstates.net: http://www.leagueofarabstates.net/en/news/Pages/NewsDetails.aspx?RID=2852 adresinden alındı

Şarku'l Avsat. (2024, 06 04). Refah Sınır Kapısı’nın işletilmesi Gazze'nin savaş sonrası geleceği için bir sınav. 08 11, 2024 tarihinde https://turkish.aawsat.com: https://turkish.aawsat.com/arap-d%C3%BCnyasi/5027557-refah-s%C4%B1n%C4%B1r-kap%C4%B1s%C4%B1%E2%80%99n%C4%B1n-i%C5%9Fletilmesi-gazzenin-sava%C5%9F-sonras%C4%B1-gelece%C4%9Fi-i%C3%A7in-bir adresinden alındı

TC Dışişleri. (2024, 08 05). Dışişleri Bakanı Sayın Hakan Fidan’ın Mısır Dışişleri Bakanı Bedir Abdulati ile Ortak Basın Toplantısı, 5 Ağustos 2024. 08 10, 2024 tarihinde https://www.disisleri.gov.tr/: https://www.disisleri.gov.tr/disisleri-bakani-sayin-hakan-fidan-in-misir-disisleri-bakani-bedir-abdulati-ile-ortak-basin-toplantisi-5-8-2024.tr.mfa adresinden alındı

Tekin, E. (2024, 08 05). Israel's blocking of aid, letting it rot is ‘1st phase of its genocide’ against Palestinians’: Turkish foreign minister. 08 10, 2024 tarihinde https://www.aa.com.tr/: https://www.aa.com.tr/en/middle-east/israels-blocking-of-aid-letting-it-rot-is-1st-phase-of-its-genocide-against-palestinians-turkish-foreign-minister/3294867 adresinden alındı

Telci, İ. N. (2024, 06 18). ANALİZ- Refah Sınır Kapısı'nı kim yönetecek? 08 09, 2024 tarihinde https://www.aa.com.tr/: https://www.aa.com.tr/tr/analiz/analiz-refah-sinir-kapisini-kim-yonetecek/3251822 adresinden alındı

Telci, İ. N. (2024, 08 06). Dışişleri Bakanı Fidan'ın Mısır ziyareti ve bölgesel dinamikler. 08 11, 2024 tarihinde https://www.aa.com.tr/: https://www.aa.com.tr/tr/analiz/disisleri-bakani-fidanin-misir-ziyareti-ve-bolgesel-dinamikler/3296387 adresinden alındı

Yaşar, N. T. (2024, 02 16). Gerçekçi bir iyimserlik ışığında Türkiye-Mısır ilişkilerinden ne beklemeliyiz? 08 10, 2024 tarihinde https://fikirturu.com: https://fikirturu.com/jeo-politika/turkiye-misir-iliskilerinden-ne-bekleme/ adresinden alındı